ارزیابی تحمل به شوری در اکوتیپ های کنجد تحت شرایط مزرعه و کنترل شده

شوری از مهمترین پارامتر ها ی محدود کننده تولید گیاهان زراعی در اقلیم های خشک و نیمه خشک مانند ایران است. بیش از 50 درصد اراضی کشاورزی فاریاب ایران تحت تاثیر سطوح مختلف شوری قرار دارد که به دلایل متعدد از جمله کمبود بارندگی، افزایش تبخیر و تعرق و مدیریت ضعیف کشاورزی در حال گسترش است. با توجه به سابقه کشت طولانی کنجد در کشور و وجود شواهدی مبنی بر کشت این گیاه در برخی مناطق شور و لب شور، بویژه در جنوب خراسان، این مطالعه به منظور به گزینی در کنجد برای تحمل به شوری در شرایط مزرعه و کنترل شده اجرا شد. در سال اول (1389) تعداد 43 نمونه کنجد (28 اکوتیپ خالص سازی شده و 16 رقم) در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در مزرعه تحقیقات شوری قطب علمی گیاهان زراعی ویژه، دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد تحت تنش آبیاری با آب شور ( 2/5 دسی زیمنس برمتر) قرار گرفتند. چهار نمونه کنجد قادر به سبز شدن در این شرایط نبودند و 14 نمونه نیز علیرغم سبز شدن و رشد تا اوایل مرحله زایشی، خشک شدند و تنها 58 درصد از نمونه های مورد بررسی قادر به تداوم رشد خود تا رسیدگی بودند. از نظر طول دور? مراحل فنولوژی، صفات مورفولوژیک و عملکرد و اجزای آن نیز تفاوت معنی داری بین ارقام واکوتیپ های کنجد وجود داشت. در آزمایش مزرعه ای سال دوم (1390) پنج اکوتیپ انتخابی کنجد از آزمایش سال قبل (msc14, msc12, msc7, msc6, msc3) در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی، در آزمایشی به صورت کرت های خرد شده در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در معرض سه سطح شوری آب آبیاری ( 1، 4 و 8 دسی زیمنس بر متر) قرار گرفته و خصوصیات فیزیولوژیک، مورفولوژیک، عملکرد و اجزای آنها مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد، مقدار سدیم و کلر برگ همبستگی منفی و معنی داری با محتوای نسبی کلروفیل (به ترتیب **39/0-=r و **52/0-= r) و عملکرد کوانتومی (به ترتیب **49/0-=r و **55/0-= r) داشتند. همبستگی مقدار کلر برگ با میزان فتوسنتز منفی و معنی دار(**51/0-=r) بود. بین عملکرد دانه و مقدار کلر نیز همبستگی منفی و معنی داری (*40/0-=r) وجود داشت. در شوری 4 دسی زیمنس بر متر عملکرد دانه در دو اکوتیپ msc3 و msc6 نسبت به شاهد (یک دسی زیمنس بر متر) به ترتیب به میزان 28 و 8 درصد بیشتر بود و اکوتیپ msc6 در هر دو سطح شوری 4 و 8 دسی زیمنس بر متر عملکرد بیشتری نسبت به سایر اکوتیپ ها داشت. نتایج آزمایش بررسی سطوح مختلف شوری (1، 3، 6، 9، 4/11، 5/14، 6/16، 6/19، 1/21، 1/23 و 1/25 دسی زیمنس بر متر) بر شاخص های جوانه زنی پنج اکوتیپ کنجد مذکور نشان داد که اکوتیپ msc6 بیشترین درصد نهایی جوانه زنی و سرعت جوانه زنی (به ترتیب 1/71 درصد و 5/11 بذر در روز) را داشت و کمترین مقدار آنها در اکوتیپ msc12 مشاهده شد. اعمال سه سطح شوری (1، 4 و 8 دسی زیمنس بر متر) بر دو اکوتیپ مقاوم (msc6) و حساس (msc12) کنجد در 9 مرحله رشدی در آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در شرایط گلخانه نیز مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد با اعمال شوری 8 دسی زیمنس بر متر در مرحله کاشت تا سبز شدن هرچند سبز خوبی مشاهده شد ولی گیاهچه های هر دو اکوتیپ قبل از تولید اولین برگ حقیقی از بین رفتند. اعمال تنش شوری 4 دسی زیمنس بر متر در مرحله کاشت تا سبز شدن نیز سبب کاهش چشمگیر میزان زیست توده و وزن خشک ریشه نسبت به سایر مراحل رشدی شد. در شرایط شوری عملکرد کوانتومی (fv/fm) و شاخص پایداری غشاء اکوتیپ متحمل تر بیشتر از اکوتیپ حساس بود. با توجه به نتایج این آزمایشات و پاسخ مناسب اکوتیپ msc6 در تحمل به شوری های مورد مطالعه نسبت به سایر اکوتیپ ها، به نظر می رسد بتوان از این اکوتیپ بعنوان یک گزینه مناسب جهت کشت در مناطق با آب لب شور استفاده کرد.